Long Covid en Maatschappij

De Maatschappelijke Impact van Long Covid

De informatie hieronder is afkomstig van The World Health Network (WHN, @TheWHN), met permissie vertaald en bewerkt door Peter Spitters (@PeterSpitters). WHN is een wereldwijde coalitie van internationale experts die de gezondheid over de hele wereld wil beschermen en schade aan de maatschappij wil voorkomen, ten gevolge van de Covid-19 pandemie.

Inleiding

Long Covid treft een aanzienlijk deel van de Covid-overlevenden (~ 25% van de besmettingen, zie Wat is Long Covid?). Mensen met aanhoudende Long Covid-symptomen kunnen weliswaar de verwachtingen van de eigen gezondheid en capaciteiten bijstellen, maar velen ondervinden veel last bij de dagelijkse activiteiten. Velen zijn gehandicapt op het werk en bij werkzaamheden thuis.

Verschillende recente, grote onderzoeken melden dat zelfs één op de drie geïnfecteerden langdurige Covid-symptomen ervaart, waaronder mensen die slechts een milde of zelfs asymptomatische acute infectie hebben gehad [1].

Naar schatting 60% van de Amerikaanse bevolking [2] is nu geïnfecteerd, en vergelijkbare hoge percentages zijn in andere landen te zien [3]. Dat betekent dat 20% van de wereldbevolking in zekere mate Long Covid-symptomen ervaart, c.q. heeft ervaren. In Nederland zijn komt dit neer op 3,5 miljoen mensen.

De ernst van de symptomen van een persoon en de impact ervan op hun werk en privéleven variëren. Studies die zich richten op ernstiger Long Covid-gevallen vinden nog steeds dat een aanzienlijk percentage wordt beïnvloed. In juli 2022 meldde het CBS in het Verenigd Koninkrijk dat Long Covid-symptomen de dagelijkse activiteiten van 1,3 miljoen mensen in het VK negatief beïnvloedden. Dit komt neer op 2% van de bevolking! Hiervan meldden 369.000 (21%) dat hun mogelijkheden “aanzienlijk beperkt” waren [4]. Er is weliswaar veel over de definities en de onderzoeksmethode te zeggen.

In Nederland wordt Long Covid nauwelijks geregistreerd helaas en er zijn alleen beperkte studies bekend, maar omdat het VK en Nederland een soortgelijk uitraasbeleid hebben gevoerd met vergelijkbare aantallen besmettingen is te verwachten dat in Nederland eveneens 2% van de bevolking Long Covid-klachten heeft (350.000 mensen), waarvan 73.000 “aanzienlijk beperkt” zijn.

Alle aspecten van iemands leven kunnen worden beïnvloed. Velen zijn zo ernstig gehandicapt dat ze niet meer naar hun werk of school kunnen gaan, voor hun gezin kunnen zorgen of elementaire zelfzorg kunnen uitoefenen.

Sommige mensen lopen juist door de plaats waar ze (moeten) werken een verhoogd risico op Long Covid en de effecten daarvan. De toegang tot de gezondheidszorg is in Nederland weliswaar beter geregeld dan in de meeste landen, maar kennis over en behandeling van Long Covid is nog onvoldoende. Bovendien kan ongelijkheid op gezondheidsgebied ervoor zorgen dat mensen uit raciale en etnische minderheidsgroepen een groter risico lopen om post-Covid aandoeningen te ontwikkelen of niet in staat zijn zichzelf goed te onderhouden of de juiste zorg te krijgen voor hun Covid-aandoeningen zodra ze daar last van krijgen.

Helaas is het ook duidelijk dat noch vaccinatie noch infectie blijvende immuniteit genereren. Herinfecties treden dus veel sneller op, en die hebben ook een ernstiger effect dan velen hadden verwacht [5]. Met nieuwe varianten, die zowel steeds gemakkelijker overdraagbaar zijn, alsook de immuniteit beter ontwijken, neemt het aantal mensen dat meerdere keren wordt geïnfecteerd toe.

Vaccins geven enige, maar verre van volledige bescherming tegen Long Covid [6]. Misschien zal een kleiner percentage mensen Long Covid krijgen van varianten uit de omicronfamilie dan van eerder varianten [7], daarentegen betekent het enorme aantal mensen dat besmet en opnieuw geïnfecteerd wordt dat veel meer mensen Long Covid zullen oplopen.

Na verloop van tijd herstellen sommige Long Covid-patiënten. Echter een grote studie meldde dat van degenen die twee maanden na de acute ziekte nog steeds symptomen hadden, wel 85% ook na een jaar nog deze symptomen hebben [4]. Uit een ander onderzoek blijkt dat de helft van de gehospitaliseerden twee jaar later nog steeds minstens één symptoom heeft [8].

De vele en diverse lichamelijke, psychiatrische en neurologische symptomen op lange termijn [9,10] zijn van dien aard dat zij zowel het functioneren van het individu als de samenleving als geheel beïnvloeden. In de volgende hoofdstukken over gezin, gezondheidszorg, werkplek en economie bespreken we de implicaties van Long Covid voor de samenleving.

Gezin

Naast de directe en indirecte gevolgen van het overweldigende sterftecijfer ten gevolge van een acute Covid-besmetting (in Nederland ca. 85.000 per 1-9-2022, bron @alleburgers), worden veel gezinnen ontwricht door de gevolgen van de langdurige handicaps en beproevingen van Long Covid.

Hoewel Long Covid iedereen kan treffen, suggereren onderzoeken dat het onevenredig veel vrouwen treft. Ook treft het vaak degenen die al sociaal en economisch risico lopen en groepen die tijdens de pandemie vaak niet op afstand kunnen werken [11]. Dit zijn vaak de zogenaamde essentiële beroepen.

Met langdurige ziekte komt ook de behoefte aan verzorgers voor zieken. Als onevenredig veel zorgmedewerkers uitvallen door Long Covid, dan zal ziekenverzorging vaak terechtkomen bij familieleden en mantelzorgers; de meeste landen hebben niet de middelen om gezinnen sociaal, emotioneel en financieel te ondersteunen tijdens een aanhoudende pandemie.

Gezondheidszorg

De pandemie heeft ernstige gevolgen gehad voor veel gezondheidswerkers na hun voortdurende inspanningen in de frontlinie. Velen werden in de begintijd besmet (toen beschermende middelen in Nederland spaarzaam werden gebruikt) en velen lijden nu aan symptomen van Long Covid en orgaanschade door de acute infectie.

Het hoge (piek-)ziekteverzuim door acute Covid-infecties [12] maakt de last van degenen die nog aan het werk zijn nóg groter. Enerzijds wordt de werkdruk steeds hoger door de spiraal van het ziekteverzuim en oplopende achterstanden, anderzijds, en nog belangrijker, zorgt het beleid om het virus rond te laten gaan en te hopen op groepsimmuniteit (die nooit komt), voor voortdurende (piek-)belastingen met verder verhoogde werkdruk.

Burn-out en overstap naar andere sectoren is een groeiend probleem gebleken [13]. Het is de tol die wordt geëist van gezondheidswerkers. Zowel in de VS als in NL zal het aantal beschikbare gezondheidswerkers aanzienlijk afnemen. Zo bleek in de VS dat 40% van de verpleegkundigen en 24% van de artsen de intentie hadden om hun werkomgeving c.q. praktijk binnen 2 jaar te verlaten.

Naast langdurige Covid-19 invaliditeit, burn-out, angst voor blootstelling en de gevolgen daarvan, waren Covid-19 gerelateerde angst, depressie en werkdruk voorspellers van de intentie om te vertrekken [14], wat op termijn tot een groot tekort aan artsen zal leiden [15]. Na de eerste 2,5 jaar van de pandemie zal het tekort aan artsen in veel landen grote gevolgen hebben door de enorme achterstanden van de niet geadresseerde zorg.

De implicaties voor niet-Covid patiënten zijn ook aanzienlijk. Bijvoorbeeld minder toegang hebben tot tijdige, hoogwaardige en veilige gezondheidszorg. In dit scenario doet de nieuwe en complexe Long Covid zijn intrede; met meer dan 200 geïdentificeerde symptomen [10]. Veel symptomen die verband houden met Long Covid zijn van het soort dat geavanceerde, niet routinematige diagnostiek vereist, vaak via behandeling door specialisten die aan meer zeldzame, systemische ziekten werken: clinici in veel landen die al vóór de pandemie wachtlijsten hadden.

We zien daarom een sterk verhoogde vraag naar zorg terwijl er juist minder aanbod is. De vraag naar hooggespecialiseerde medische zorg vanuit meerdere medische specialismen neemt sterk toe, juist in de tijd dat het aanbod lager is. Sterker nog, het Covidbeleid om het virus rond te laten gaan werkt als een katalysator. Uiteindelijk leidt de discrepantie tussen de behoefte aan gezondheidszorg en de aangeboden en beschikbare diensten tot vergroting van de slopende last voor degenen met Long Covid, die vaak onzichtbaar is van buitenaf.

Net als bij patiënten met ME (chronisch vermoeidheidssyndroom, CVS) hebben veel Long Covid-patiënten bij het zoeken naar hulp de ervaring dat ze worden genegeerd of geminimaliseerd. Deze patiënten hebben ook te maken met allerlei belemmeringen om hun ziekte te bewijzen en toegang te krijgen tot arbeidsongeschiktheidsuitkeringen [16].

Het is te hopen dat overheid en parlement zich inzetten voor verandering. Echter, de voortekenen zijn ronduit teleurstellend. Weliswaar vordert de internationale wetenschap en wordt er meer kennis verspreid, maar de effecten van de symptomen van Covid worden nauwelijks erkend.

Werkplekken

Covid heeft ook veel impact op personeel buiten de gezondheidszorg door ziekteverzuim, handicaps en arbeidsongeschiktheid [17,18]. Het betreft een groot aantal beroepen en bedrijfstakken.

Leraren lopen tijdens de pandemie een groot risico op Covid-infecties. Zo is de prevalentie van Long Covid zeer groot bij degenen die in de kinderopvang en het onderwijs werken.

De sociale zorg en de gezondheidszorg kennen een hoog risico [19]. Zowel Long Covid als burn-out leiden tot huidige én toekomstige problemen door beperkingen van het aanbod, onder andere in voornoemde zorg en onderwijs, maar ook in een aantal overige sectoren.

“Hersenmist” (Eng. Brain fog), verminderde geheugenwerking en concentratie behoren tot de symptomen die vaak aanhouden na Covid-infecties. Dit kan leiden tot schadelijk functieverlies, vooral op moderne werkplekken waarbij plannen en synthese van informatie belangrijk is. Van degenen die nog wel kunnen werken zal een groot deel gedurende lange tijd meer behoefte hebben aan flexibiliteit en aanpassingen op het werk. Sommigen zullen training en her-certificering nodig hebben om aan het werk te kunnen blijven.

Volgens een studie van het Mount Sinai Hospital in New York lijden getroffenen vaak aan geheugenverlies, onvermogen om nieuwe herinneringen te vormen, en moeite met spreken [20]. Long Covid is “een zeer slopende aandoening met ernstige cognitieve gevolgen” [21]. Het is dus evident dat Long Covid de hersenen aantast.

Long Covid zal dus leiden tot verlies van medewerkers of verlies van vertrouwen in hun capaciteiten. Veel bedrijven en organisaties worden derhalve geconfronteerd met onzekerheid over de inzet van (belangrijke) werknemers. Vooral bij kennisorganisaties kan dit ernstige gevolgen hebben voor de productie of dienstverlening. Voor organisaties zoals bijvoorbeeld het leger kan het verlies aan betrouwbaarheid leiden tot cruciale operationele of strategische problemen [22].

Economie

In veel landen hebben werkgevers in verschillende sectoren moeite om werknemers te vinden. Daarbij speelt Long Covid een belangrijke rol. Het Brookings Institute heeft geconcludeerd dat Long Covid-19 wel 15% van de onvervulde banen in de VS kan uitmaken [23]. In een recent onderzoek noemde een kwart van de Britse werkgevers langdurige Covid als oorzaak van absentie [24].

Deze arbeidsmarkteffecten kunnen een bedreiging vormen voor de economische activiteit en de stabiliteit ervan. Dat draagt bij aan het onzekere economische klimaat. De arbeidsparticipatie in het VK nam af met 1,3% van de beroepsbevolking door een aanhoudende stijging van het aantal langdurige ziektes ten gevolge van de pandemie.

De Bank of England ziet Long Covid en de gevolgen ervan voor de volksgezondheid en arbeidsparticipatie als zeer ernstig, en deze zijn bovendien uiterst lastig aan te pakken met economische interventies [25].

Long Covid heeft op verschillende manieren invloed op de economie. Zo zijn er directe kosten zoals gezondheidszorgkosten, medicatie en sociale kosten om zieken en gehandicapten te ondersteunen [26]. Door welke instantie(s) deze kosten worden gedragen (particuliere verzekeringen of sociale verzekeringen) is een verdelingsvraagstuk. De druk die ze zullen uitoefenen op de economische activiteit is hoe dan ook aanzienlijk.

De samenleving zal ook kosten zien in de vorm van verminderde productiviteit en belastinginkomsten van degenen die minder of niet meer werken. Inkomensdaling betekent minder consumptie op macroniveau, wat op zich weer leidt to verminderde economische groei.

De pandemie leidt ook tot verstoringen van de toeleveringsketens, zowel op lokaal als op mondiaal niveau. Zo zijn er gevolgen voor de scheepvaart, het vrachtvervoer, havens en opslag. In sommige gevallen heeft dit geleid tot tekorten aan voedsel of andere producten.

De vele werknemers die door Long Covid zijn getroffen, hebben een aanzienlijke impact gehad op deze sectoren. Met de oorlog in Oekraïne zijn de uitdagingen in sommige sectoren, waaronder de voedselvoorziening, in omvang toegenomen.

De toekomstige verwachtingen hangen samen met maatregelen om infecties te voorkomen, en van de frequentie en ernst van de Long Covid-symptomen. Recente bevindingen dat vaccins geen sterke bescherming bieden tegen Long Covid ondermijnen het economisch herstel. Wetenschappelijke bevindingen duiden op een verhoogd risico op neurodegeneratieve aandoeningen zoals de ziekte van Alzheimer [27] of de ziekte van Parkinson [28], die zich in de komende jaren nog gaan openbaren en eveneens hun stempel drukken op de economie.

Het is in dit verband relevant om te wijzen op het feit dat overlevenden van de SARS-uitbraak in 2003 vaak gedurende vele jaren een slopende en soms toenemende ziektelast hebben ervaren. Ook werden de ernstigste langetermijneffecten van polio pas tientallen jaren na de acute infectie zichtbaar. Hetzelfde geldt voor AIDS: na een mild verlopen acute infectie treden de desastreuze gevolgen van het beschadigde immuunsysteem soms pas jaren later aan het licht.

Conclusie

Er is nog veel onzeker. Wel is duidelijk dat Covid een probleem van ongekende omvang is en voorlopig zal blijven. De sociaal-economische impact van Long Covid kan de komende jaren een van de grootste uitdagingen van de moderne samenleving zijn. De enige manier om Long Covid te voorkomen is ervoor te zorgen dat mensen niet besmet worden met Covid-19.

Preventie en effectief handelen (Goede pandemie praktijk) op lokaal, nationaal, internationaal en mondiaal niveau, is essentieel om individuen en de samenleving te beschermen. De nadelige c.q. lange termijn-effecten van Long Covid kunnen daarbij juist centraal staan. het gaat daarbij om het aanpakken van de pandemie en het verbeteren van begrip van de vereiste zorg en behandelingen. Beide zijn essentieel voor een maatschappij die al jaren lijdt onder Covid.

Referenties

[1] World Health Network: What is long COVID – scientific information.

[2] Clarke et al: Seroprevalence of Infection-Induced SARS-CoV-2 Antibodies — United States, September 2021–February 2022. Center for Disease Control and Prevention, 2022.

[3] Our World In Data: Cumulative confirmed COVID-19 cases per million people.

[4] Office for National Statistics. Prevalence of ongoing symptoms following coronavirus (COVID-19) infection in the UK: 4 August 2022.

[5] Al-Aly et al: Outcomes of SARS-CoV-2 Reinfection. Pre-print, ResearchSquare, 2022.

[6] H. Ledford, Do vaccines protect against long COVID? What the data say, Nature 2022.

[7] Antonelli M,et al, Risk of long COVID associated with delta versus omicron variants of SARS-CoV-2, Lancet 2022.

[8] Tran et al: Course of post COVID-19 disease symptoms over time in the ComPaRe long COVID prospective e-cohort. Nature Communications, 2022.

[9] Huang et al: Health outcomes in people 2 years after surviving hospitalization with COVID-19: a longitudinal cohort study. Lancet Resp Med, 2022.

[10] Davies et al: Characterizing long COVID in an international cohort: 7 months of symptoms and their impact. Lancet eClinicalMedicine, 2021.

[11] Taquet et al: 6-month neurological and psychiatric outcomes in 236 379 survivors of COVID-19: a retrospective cohort study using electronic health records. Lancet Psychiatry, 2021.

[12] Subramanian et al: Symptoms and risk factors for long COVID in non-hospitalized adults. Nature Med, July 2022.

[13] Prasad et al: Prevalence and correlates of stress and burnout among U.S. healthcare workers during the COVID-19 pandemic: A national cross-sectional survey study. Lancet eClin Med, 2021.

[14] Pollak, S.: Nearly 3,900 hospital staff absent from work during final week of January due to Covid. Irish Times, 2022.

[15] Sinsky et al: COVID-Related Stress and Work Intentions in a Sample of US Health Care Workers. Mayo Clinic Proceedings, 2021.

[16] Robeznieks, A.: What we’ve learned about COVID-19, burnout and the doctor shortage. American Medical Association, 2022.

[17] Hsu, A: Millions of Americans have long COVID. Many of them are no longer working, NPR, 2022.

[18] The Workforce Challenge of Long Covid, Fast Forward, 2022.

[19] The Pandemic Pandora’s Box. Long COVID and Episodic Disability. Report, Realize Canada, 2021.

[20] Becker et al: Assessment of Cognitive Function in Patients After COVID-19 Infection. JAMA Network Open, 2021.

[21] DeCiccio, E.: Long Covid ‘is a very debilitating condition with serious cognitive conditions,’ says researcher behind new study. CNBC, Oct. 25., 2021.

[22] Even as omicron infections trend down, long COVID remains a threat to the military. Bulletin of the Atomic Scientists, 2022.

[23] Bach, K.: Is ‘long Covid’ worsening the labor shortage? Brookings Institution, 2022.

[24] Quarter of UK employers cite long COVID as driving absences – survey. Reuters, Feb. 8., 2022.

[25] Treasury Committee, UK. Meeting, Monday 16. May 2022.

[26] Health Expenditures (2018).

[27] Shen et al: SARS-CoV-2 invades cognitive centers of the brain and induces Alzheimer’s-like neuropathology. bioRxiv, 2022.

[28] Hamoy et al: Parkinson’s disease secondary to COVID-19: a systematic review. Research, Society and Development, 2021.